بين الاقوامي توانائي ايجنسي جو عملو ايران ڇڏي ويو

تھران:(جمعو 04 جولاءِ 2025ع) تھران پاران تعاون معطل ڪرڻ کان پوءِ آءِ اي اي اي انسپيڪٽرن کي ايران مان ڪڍيو ويو. گڏيل قومن جي ايٽمي نگران اداري چيو ته ان جي انسپيڪٽرن جي هڪ ٽيم ايران کي "محفوظ طور تي" ڇڏي ڏنو ۽ اڄ آسٽريا جي شهر ويانا ۾ ايجنسي جي هيڊ ڪوارٽر ڏانهن واپس آئي. ان جي ڊائريڪٽر، رافيل گروسي، "ايران سان IAEA جي ڳالهين جي اهم اهميت کي ٻيهر ورجايو ته جيئن ايران ۾ جلد کان جلد پنهنجي ضروري نگراني ۽ تصديق جي سرگرمين کي ٻيهر شروع ڪري سگهجي." سندس بيان ان وقت آيو جڏهن ايراني صدر مسعود پيزيڪيا گذريل مهيني ملڪ جي ايٽمي سهولتن تي اسرائيلي ۽ آمريڪي حملي کان پوءِ IAEA سان تعاون معطل ڪرڻ واري بل تي دستخط ڪيا. نئين قانون تحت، گڏيل قومن جي انسپيڪٽرن کي ايران جي سپريم نيشنل سيڪيورٽي ڪائونسل جي منظوري کان سواءِ ايٽمي هنڌن جو دورو ڪرڻ جي اجازت نه هوندي. ايراني صدر مسعود پيزيڪيا باضابطه طور تي بين الاقوامي ايٽمي توانائي ايجنسي سان تعاون معطل ڪرڻ جو قانون لاڳو ڪيو آهي. ايران جو موقف اهو آهي ته بين الاقوامي ايٽمي توانائي ايجنسي ايراني سهولتن تي حملن کي روڪڻ ۾ ناڪام ٿي، جڏهن ته ان اسرائيلي ۽ آمريڪي حملي جي مذمت نه ڪئي. ميڊيا رپورٽن موجب، ايران جي هن قدم کان پوءِ، ايران ۽ عالمي طاقتن جي وچ ۾ ايٽمي معاهدي جي بحالي وڌيڪ ڏکيو ٿي سگهي ٿي ۽ خطي ۾ تڪرار وڌڻ جو خطرو پڻ آهي. ياد رکڻ گهرجي ته اسلامي جمهوريه ايران جي اسلامي صلاحڪار اسيمبلي 25 جون تي بين الاقوامي ايٽمي توانائي ايجنسي سان تعاون کي معطل ڪرڻ لاءِ هڪ بل منظور ڪيو، ۽ ساڳئي ڏينهن، 25 جون تي، آئين جي سرپرست ڪائونسل پڻ هن قانون کي منظور ڪيو، جنهن ان کي حڪومت لاءِ پابند بڻايو. قابل ذڪر آهي ته اهو بل، جيڪو ايراني حڪومت لاءِ پابند آهي، ايراني پارليامينٽ طرفان 223 ميمبرن مان 221 جي ووٽن سان منظور ڪيو ويو، ووٽنگ ۾ هڪ ووٽ غير جانبدار هو ۽ هڪ به ووٽ خلاف نه هو. ايراني پرڏيهي وزير عباس عراقچي چيو آهي ته ايران اين پي ٽي معاهدي جو پابند آهي ۽ ايران آئي اي اي اي سان سيف گارڊ معاهدي تي عمل درآمد جاري رکندو. عباس عراقچي واضح ڪيو ته ايٽمي تعاون هاڻي سپريم نيشنل سيڪيورٽي ڪائونسل ذريعي ڪيو ويندو، ايٽمي هنڌن تي حملن کان پوءِ احتياطي تدبيرن تحت هڪ نئون قانون ٺاهيو ويو هو. بين الاقوامي توانائي ايجنسي (IAEA) سان تعاون ڪيئن ۽ ڪڏهن ٿيندو؟ تفصيل اڃا تائين واضح نه آهن. جرمن پرڏيهي آفيس ايران جي نئين قانون کي تباهي وارو پيغام قرار ڏنو آهي. ايران جرمني جي تنقيد تي سخت رد عمل ظاهر ڪيو آهي ۽ اسرائيلي حملن جي حمايت تي پنهنجي ڪاوڙ جو اظهار پڻ ڪيو آهي. ايراني پرڏيهي وزير چيو ته جرمن حڪومت جو ايرانين خلاف هڪ بدنيتي وارو ارادو آهي. اين پي ٽي معاهدو ڇا آهي؟ جواب 1968 جي هڪ معاهدي ۾ آهي جنهن کي نيوڪليئر عدم پکيڙ معاهدي (اين پي ٽي) سڏيو ويندو آهي. هن معاهدي تي ايران سميت 190 ملڪن دستخط ڪيا آهن، ۽ اهو 1970 ۾ لاڳو ٿيو. هن معاهدي تحت، ملڪ سول ايٽمي پروگرام رکي سگهن ٿا، پر اين پي ٽي قانوني طور تي پنهنجي ميمبر ملڪن کي ايٽمي هٿيار نه رکڻ جو پابند بڻائي ٿو. بهرحال، اسرائيل، هندستان، پاڪستان ۽ ڏکڻ سوڊان ان تي دستخط نه ڪيا آهن، ۽ اتر ڪوريا ان کان پوءِ پوئتي هٽي ويو آهي. جڏهن معاهدو شروع ٿيو ته هندستان ۽ پاڪستان کي ايٽمي هٿيار رکندڙ رياستن جي طور تي تسليم نه ڪيو ويو هو ۽ جيڪڏهن اهي هاڻي شامل ٿيا ته انهن کي هٿيارن کان پاڪ ڪرڻ جي ضرورت پوندي. ڏکڻ سوڊان هڪ نسبتاً نئون ملڪ آهي جنهن جو ڪو به ايٽمي پروگرام ناهي. اسرائيل دستخط نه ڪيو آهي ڇاڪاڻ ته اهو مخالفن جي خلاف حڪمت عملي طور تي ايٽمي ابهام جي پاليسي تي عمل ڪري ٿو ۽ پنهنجي ايٽمي سهولتن جي معائني جي اجازت نٿو ڏئي، جيڪي اين پي ٽي تحت گهربل آهن. ايران، عرب رياستون ۽ ٻيا ڊگهي عرصي کان اسرائيل تي دٻاءُ وجهڻ جو مطالبو ڪري رهيا آهن ته هو هٿيارن کان پاڪ ٿئي ۽ پنهنجي ايٽمي پروگرام بابت شفاف هجي، ۽ اسرائيل جي هٿيارن کي علائقائي تڪرار ۽ خطري جو ذريعو سمجهيو ويندو آهي. دنيا جا ڪيترائي ملڪ مڃين ٿا ته اسرائيل ڳجهي طور تي ايٽمي هٿيار رکي ٿو پر ڪڏهن به پنهنجي ايٽمي سهولتن ۽ صلاحيتن جي معائني جي اجازت نه ڏني آهي. ايران هميشه ايٽمي هٿيارن جي ڳولا کان انڪار ڪيو آهي، جيتوڻيڪ ڪيترائي ملڪ ايران جي پرامن ارادن جي دعوائن تي قائل نه آهن.